معرّفی کتاب «بهار؛ در ادبِ فارسی»

معرّفی کتاب

«بهار؛ در ادبِ فارسی»

معرّفی کننده: هادی دهقانیان نصرآبادی

-         مشخّصات ظاهری: محمّدتقیِ بهار، بهار و ادب فارسی(جلد 1و2)، به کوشش محمّد گلبن، مقدّمه دکتر غلامحسین یوسفی، چاپ سوّم، نشر شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری نشر امیرکبیر، 1371، تهران.

 

این کتاب بطور کلّی 100 مقاله از مرحومِ استاد "محمّدتقی صبوریِ خراسانی(مشهدی)" مشهور به «ملک الشّعرای بهار»(1256-1330) را در بر می گیرد، که جامع آنها "محمّد گُلبُن"(1314-1392)، آنها را بر مبنای نوع و محتوایِ مقالات و نوشته ها به 10 بخش تقسیم کرده است. دو بخش آخرِ کتاب نیز از اهمّیتِ ویژه ای برخوردار است، که به دلیل قرارنگرفتن در حوزه ادبیات و مطالبِ مربوط به آن در قالب بخش های 11 و 12 کتاب طرّاحی شده است.

 

فصل هایِ 1 تا 10 این کتاب موضوعاتی چون: شعر و انواع آن در قدیم و جدید، سبک شناسی، معرّفی شعرای ناشناختهِ خوش سخن، مقّدمه نویسی و نقدنویسی ها، روش های تصحیحِ آثارِ کُهن، موسیقی، تئاتر، تاریخ ملل، کتاب های تاریخِ ایران و اسلام، معرّفی کتابهایِ خواندنی، مسائل سیاسیِ روز، نهضت های کلامی و دینی، تذهیب و نقّاشیِ ایرانی، روابط ایران با کشورهایِ دیگر، بازگویی و نقد نکات دستوری، برشمردن نکاتِ فلسفی، لغت شناسی، قطعه های ادبی و نمایش نامه ها، سیره اشخاص سیاسی و ادبی معاصر با نگارنده، تحوّل خطّ فارسی، شناخت گروه هایِ فراماسونی و بسیاری چیزهایی دیگر، که یک فرد چون اُستاد بهار را از تودهِ جامعه و نیز برخی خواصِ وابسته برکشیده است. بجز برخی از موضوعات، اکثر مقالاتِ بهار در حوزه "ادب و فرهنگ" نوشته شده است، و این خود موجب دادنِ لقبِ "ادیبِ کامل" به او شده است. کسی که در بسیاری از نوشته های بزرگانِ پس از خود، و نیز آثار گرانبهای شاگردانِ خویش به لقب "اُستادِ علّامه" مفتخر شده است. بهار خراسانی یکی از افراد انگشت شمارِ دوران زندگانیِ خود بوده، که توانسته است با تحقیقات، تالیفات، و زحمات خالصانه و بی شائبه و مستمرّ خود، در زُمره افرادی والامقام و ارجمند چون: علامه بدیع الزمانِ فروزانفر، علامه محمد قزوینی، علامه محمداقبالِ لاهوری، علامه سیّدمحمد فرزان، علامه اقبالِ آشتیانی،علامه دهخدا، علامه هُمایی و افرادی محدود از این دست قرار بگیرد.

امّا بخش هایِ دوازده گانهِ کتاب، و معرّفی اجمالیِ هریک:

 

·       جلد اوّل

 

1-   شعرشناسی: که شامل بحث هایی در فرق گذاشتن بین شعر خوب و بد، فرق الفاظ و معانی در شعر قدیم و جدید، فهلویات و اشعارِ فارسی پیش از اسلام، دوره بازگشتِ ادبی، سبک شناسیِ شعر فارسی و... می باشد.

2-   دربارهِ شاعران: که به معرّفی اجمالی سیرهِ علمی، دینی و شعریِ شعرای بزرگ فارسی زبان   می پردازد، که بجز چندتن شاعرِ شاخص و همه شناس، مانندِ: سعدی، پروینِ اعتصامی، شهریار، و خاقانی؛ و بعضی شعرای بزرگ درباری چون: فتحعلی خانِ صبا؛ بقیه شعرا برای نخستین بار، بروشی علمی شناسایی شده و اشعارِ آنها  وزندگیِ آنها مورد بررسی قرارگرفته اند. افرادی چون: مکتبی، صدرالدینِ رَبیعی، شمس الدین احمد شصت کُلَه(قرن ششم)، شهاب تُرشیزی، امیرالدین مسعودِ نخجوانی و... .

3-   تحقیقاتِ ادبی: که از پاسخ به انتقاداتِ شعرا و صاحب نظران گرفته، تا شاعرِ گاوسوار، ادبیاتِ هندی، شعرهایِ دخیل در دیوانِ حافظ، و بسیاری دیگر از مقالاتِ پُربار را شامل می گردد.

4-   دربارهِ چند کتاب: که بیشتر شامل کتاب هایی می گردد که اُستاد بهار برآنها مقدّمه، تعلیقات، یا نقد نوشته و برایِ اوّلین بار به ادبِ فارسی شناسانده، و خود تصحیح و مُقابله کرده است، و یا مخاطبانش را به خواندنِ آن ها تشویق کرده است. آثاری چون: ترجمه تاریخِ طبری، تاریخِ سیستان، مجمل التواریخِ و القصص{دو اثر اخیر تصحیح اُستاد بوده، و نویسنده هاشان تا به اکنون شناسایی نشده اند.}، ترجمان البلاغه، التّنبیه علی حروف التَصحیف و... .

 

·       جلد دوّم

 

5-   مقالاتِ تحقیقی: که بسیار متنوّع و دقیق نوشته شده است، و مخاطبان این مقالات و کتاب را، بیشتر با دیگر جنبه ها، علایق و حوزه دانشیِ گسترده مرحوم اُستاد بهار-غیر از شعر و سیاست-آشنا می کند. مقالاتی چون: نهضتِ شعوبیه، تذهیب و نقّاشی ایرانی، علم در دوره مغول، تصوّف در ایران، و معرّفی و رفعِ شُبهات در موردِ شخصیت هایِ مهمّ تاریخی و اسلامی، چون: پوران دُخت ساسانی و محمّدِ جریرِ طبری.

6-   بحث هایِ لغوی و دَستوری: این بخش از کتاب کاملاً تخصّصی نوشته شده است، که اکثر مطالبِ آن در دیگر کتابِ ارزشمند و ماندگار و بی رقیبِ اُستاد یعنی؛ "سبک شناسی نثر فارسی"(تاریخِ تطوّر نثر فارسی-سه مجلّد) نیز نقل شده است. مباحثی چون: فرقِ «دال» و «ذال»، «چنانکه و چنانچه» و کاربردهایِ آن، طرز نوشتاری «ایلام» و «عیلام» و معانیِ آنها، ریشه شناسی و بررسی نام هایِ پادشاهان و دلیرانِ ایران و... .

 

7-   قطعاتِ ادبی و نمایش نامه ها: این بخش از کتاب کاملاً تالیفی است، و حاصل تحقیقات و رجوعِ اُستاد بهار به منابع و مآخذ نمی باشد، گرچه بی تاثیرپذیری هم نبوده است. بلکه؛ شاملِ آثاری است که خودِ اُستاد بهار در طولِ سالیانِ دراز نوشته است، که طبع لطیف و قلم روان و مستحکم او را در دیگر قالب های نوشته و انواعِ ادبی چون "نمایش نامه نویسی" نشان          می دهد. آثار چون: چهار دُختر، قلبِ شاعر، تربیتِ نااَهل و... .

8-   درباره سه تن از مردانِ ادب سیاست: افرادی در این بخش معرّفی می شوند، که مانندِ اُستاد بهار، معمولاً بخاطر یک چهره از آنها که بین مردم شناخته شده بوده، چهره دیگرِ آن ها ناشناخته مانده است، یا چهره ای قُربانیِ دیگری شده است. مثلاً: جمال الدین افغانی(اسدآبادی) و اِمیل زولا، و دیگر گروه شامل: "علامه محمداقبالِ لاهوری"، که هم چهره ادبی، و هم چهرهِ سیاسی و مردمی(اجتماعی) او شناخته شده است.

9-   گوناگون: چنانکه از اسمِ بخشِ مربوطه برمی آید؛ شامل مطالبی است، که در هیچ یک دسته بندی هایِ کتاب نمی گُنجیده است، ولی ارزش "خواندن" را داشته است؛ بلکه ارزش وقت گذاشتن رویِ آنها. مقالاتی چون: تنها اثر از ایرانِ قدیم، تغییر خطّ فارسی، بازی هایِ ایرانی، اندرزها، اهمّیت آموزگار، موسیقی و تئاتر و... .

10-         راهِ ادبیاتِ مُعاصر: که اُستاد در این بخش از مقالاتِ خود، تقریباً به نوعی «پیش گویی» از آینده ادبیاتِ ایران دست زده، و به نسبتِ تجربیات و مُشاهداتِ خود "نقشهِ راه" ترسیم کرده است. آثار و مقالاتی چون: تاثیرِ مُحیط در ادبیات، تعلیمِ زبانِ فارسی، گردآوری لغاتِ فارسی و... .

11-         فهرستِ تکمیلی: شامل فهرستِ مقالات و خطابه های های اُستاد بهار، در روزنامه های شخصی و غیرشخصی، چون: نوبهار، دانشکده، ایران، ارمغان، مردم، تعلیم و تربیت، دانش و نیز فهرست نُطق های بهار در مجلس شورایِ ملّی، که او به عنوان نماینده مردم ایراد کرده است. به همراه تاریخ دقیقِ ایرادِ آنها، در دوره های 3 و 4 و 5 و 6 و 15 نمایندگیِ مجلس.

12-         که آخرین بخش کتاب می باشد، و شامل کتاب شناسی و شناسنامه آثار بهار می شود، یعنی کتاب ها، مجلّات، و نشریاتی که مقالاتی از بهار را بچاپ رسانیده است؛ و آثارِ افرادی که کلمه یا جملاتی، یا اصلاً آثاری مختصّ بهار(از آغاز حیات، تا پس از وفات) خلق کرده اند.

·       علاوه بر تمامی مطالبی که گفته شد؛ مقدّمه کوتاه، امّا گویایِ جامع اثر یعنی مرحوم گلبن، و سال شِمارِ زندگیِ بهار(از تولّد تا وفات) راه گشای مطالعه مخاطبانِ این کتابِ ارزشمند خواهد بود.

و باز؛ مهمتر و ارزشمندتر از همه گفته ها و شنیده ها؛ مقدّمه طولانی، خواندنی، و همه چیزتمامِ "اُستادِعلّامه مرحوم دکتر غلامحسین یوسفی"-از شاگردان دوره کارشناسی و دکتری استاد بهار-می باشد، که بحقّ حرفی برایِ گفتن نگذاشته؛ و حجّت را بر مطالعه کنندگانِ این اثر تمام کرده، و به خوبی حقّ شاگرد را بر اُستادش نشان داده است. این مقدّمه، شامل مطالبی است که عینکِ ریزبین، گره گُشا و دقیقِ دکتر یوسفی آنها را رشته به رشته، از هم گُشوده، و باز با اُسلوبی خاصِ خودش، آنها را به هم بافته است، و مقدّمه را به پایان بُرده است. یعنی؛ همان شیوه ای که او در تصحیح و تعلیقات نویسی بر گلستانِ سعدی درپیش گرفته است. در حقیقت، این مقدّمه خود "کتابی"ست بزرگ و محقّقانه در مورد سیره عملی و علمی   ملک الشّعرایِ بهار.

 

در پایان، از معرّفی ناقص امّا درحدِّ توانِ خود عذرخواهی کرده، و توجّه دوستانِ عزیز را به بُریده ای از مقدّمه دکتر یوسفی که در پُشتِ هردو جلدِ این مجموعه ارزشمند امده راهنمایی می کنم، که خلاصه ایست از تمامِ آن چیزهایی که گفتیم، و می خواستیم بگوییم:

"این مجموعه مقالات، قسمتی از حاصلِ عمر مردی است که قریبِ نیم قرن در ادبیاتِ فارسی طبع آزمایی کرده و قلم زده است. وی، نیرویِ جوانی و بهترین ایّامِ زندگانیِ خود را بر سَرِ کتاب نهاده، و پس از عُمری شاعری  و نویسندگی  واُستادی؛ تنها میراثِ خودرا بصورتِ اثارش برایِ ملّت ایران به یادگار نهاده است...".

ای روحِ روان! که فارغ از این بدنی
جویایِ عزیز کردهِ خویش تَنی
ای خفته به خاک‌، من تو هستم، تو مَنی
من فرزندم؛ تو مادر مُمتَحِنی