نوشتار: از «ادبیات» تا «ادبی-آت»

از «ادبیات» تا «ادبی-آت»
(بررسی نقص های آموزش ادبیات فارسی، و طرح چند پیشنهاد)

هادی دهقانیان نصرآبادی*
دبیر ادبیات فارسی-یزد
کارشناسی ارشد زبان و ادب فارسی

ادبیاتِ فارسی، «هنر-دانشی است، آمیخته با زبان»، که جنبه هنری آن بر جنبه دانشی آن همیشه برتری داشته است. مگر نه اینکه یک فارسی دوست یا فارسیِ آموزِ غیرِایرانی نخست به وجه هنری یک اثر ادبی می نگرد-حتّی در زبانِ خودش-و سپس با نقدِ دانش پژوهانه خویش در پی شناخت لایه های زیرینِ آن اثر برمی آید؟ مگر نه اینکه «جدال عشق و عقل» که پایه ای ترین مفهوم ادبیاتِ فارسی است، قابل تفکیک از هم نیست و دانش از تقسیم و حتّی ترکیبِ آنها عاجز است، امّا هنر در قالب یک شعر کوچک چون «هایکو» و یا مرثیه ای بلندبالا و غزلی دل انگیز به نقّاشی آن می پردازد؟
پس ادبِ فارسی «هنر» است، نه دانشِ صِرف، که رمزِ ماندگاری آن نیز هست. و بر ما است که با آموزش هنرمندانهِ آن، لذّتِ فهم و اندیشه را در مخاطبِ خود برانگیزیم. ناگفته پیداست که «مدرسه» و «کتاب» مهمترینِ مکان ها، و ارزشمندترینِ وسایل آموزشِ این هنر است. پس باید نقص های موجود را رفع کنیم و با طرحِ و بررسی چند پیشنهادِ ذوقی و دانش مآبانه، «هنر» را جلوه گر سازیم:

1-    تغییر «چرخه معنا» از لغت به جمله: بدین صورت که با معناکردن کلّ یک جمله، معنای لغات مورد نظر و مهمّ را بخواهیم. که بعضاً نخست با معنای لغت می خواهند به معنای کامل یک جمله برسند، که اشتباه است. زیرا؛ مغز آدمی کلّی نگر است نه جزئی نگر. اینکه فقط به یک نکته ادبی، لغوی و ... در متن اکتفا کنیم؛ علاوه بر تنبل سازی، چشمه  ذوق ادبی دانش آموز را نیزخشک و ضایع می سازد، و از بُن ریشه کَن می کند.
2-    آموزش  بلاغت ادبی، بجای آموزش آرایه های ادبی: اگر فکر کنیم با توضیح یک آرایه ادبی-هرچند هم کامل باشد-می تواند برای یک دانش آموز اثبات کرد که این آرایه اهمّیت دارد اشتباه است. دانش آموز قبل از این که آرایه را کامل بشناسد باید بیت ها و نثرهای آرایه خیز را  شناسایی کند. پس؛ نخست متون دارای آرایه را در جلوی دیدگان او قرار دهیم و سپس او را از ماهیت یک آرایه مطّلع سازیم.
3-    بکارگیری دستور، بجای دستور بکارگیری: یعنی اینکه معلّم نباید «دستور» بکارگیری یک نکته دستوری خاص را در متنی صادرکند، بلکه باید از دانش آموز بخواهد آنچه را از نظر دستوری می داند، در بیت یا نثر منتخب پیداکند، پس بکارگیری دستور زبان مهمّ است، نه دستوری عمل کردن. گرچه لازمه آن، آموزش نکات مهم در یک جلسه به صورت مختصر ، مفید  و  کاربردی است.
4-    آشنایی با مفاهیم، نه مقایسه مفاهیم: از «آشنا شدن»-یعنی «فهمیدن»-تا «مقایسه کردن»، فاصله از زمین تا آسمان است. اینکه مفاهیم قرارداده شده در شعر شناسایی شوند، یعنی ذهن نویسنده و دانش آموز ناقد محترم شمرده شود، ولی مقایسه مفهومی با مفهوم دیگر یعنی: «ما کاری به ذهن دانش آموز،  و   هدف نویسنده نداریم».پس؛ قرابت معنایی به معنای «فهم نزدیکی معانی» است، نه «جدا دانستن مفهومی از مفهوم دیگر» که کاری بی فایده و زمان گیر است.
5-    فهم ارزش های ادبی، بجای «تاریخ ادبیات»:  گرچه آشنایی با زندگی یک شاعر یا نویسنده، لذّتی خاص همراه با کنکاش های ارزشمند دارد، امّا برای دانش آموز دانستن برخی اطّلاعات هرچند ناقص-و در سطح کتاب-کافی است. مهم تر از آن، «ویژگی های کاربردی نثر یا شعر» دوره ای خاص است، که فرد در آن می زیسته است. پس؛ «تاریخ ادبیات» علاوه بر اطّلاعات مختصر تاریخی، شامل داده های ادبی  وکاربردی مربوط به دوره زندگی  شاعر یا نویسنده مورد نظر است، که «سبک شناسی» نامیده می شود.
به امید گسترش هرچه بیشتر-وهرچه بهتر-زبان وادبیاتِ نابِ فارسی در جهان، و آموزش های صحیح برای کسبِ لذت.