بررسی نقشِ «قدمعلی سَرّامی» در تحوّل شعر و ادبیّاتِ کودک و نوجوان

مقاله برگزیده در همایش ملّی ادبیات کودک و نوجوان-1394 دانشگاه آزاد انار

تایید شده توسّط دکتر قدمعلی سرّامی(حفظه الله)

بررسی نقشِ «قدمعلی سَرّامی» در تحوّل شعر و ادبیّاتِ کودک و نوجوان

(همراه با معرّفی آثار در حوزه ادبیّات کودک و نوجوان)

 

هادی دهقانیانِ نصرآبادی

محمدجواد جلایق

 

چکیده:

ادبیات کودک و نوجوان گونه‌ای از ادبیات است، که به نوشته‌ها و سروده‌های ادبی ویژهِ کودکان و نوجوانان  می پردازد. سابقه ادبیاتِ کودک و نوجوان در ایران به پیش از اسلام باز می گردد. ادبیاتِ کودک پس از ورودِ اسلام به ایران و نیز آموزه های برگرفته از قرآن و ائمّه دین شکلِ دیگری بخود گرفت، که حاکی از اهمّیت دادن دینِ مُبین اسلام به دورانِ طلاییِ«کودکی» می باشد. ادبیات کودک و نوجوان بمعنای امروزیِ آن مربوط به قرنِ13 می باشد،که همزمان با انقلابِ مشروطه و بیداریِ مردم به ادبیاتِ ما وارد شده، و طیّ سالهایِ مُتوالی جایگاهی خاصّ برای خود بوجود آورده است.

ما در این نوشتار به معرّفی یکی از چهره های تاثیرگذار این نوعِ ادبی؛ یعنی«قدمعلیِ سرّامی» می پردازیم، که نقشِ او را در تحوّل شعر و ادبیاتِ کودک و نوجوان را بررسی خواهد کرد. نویسندگانِ این نوشتار پس از معرّفیِ تفصیلی از زندگانیِ سرّامی به عنوانِ مقدّمه ، فهرستِ تحلیلی ای از آثار وی در حوزه ادبیاتِ کودک فراهم آورده، و در انتها برجسته ترین ویژگی های اشعار او را برشمرده اند.

 

واژگانِ کلیدی: ادبیات کودک و نوجوان، کودکی، قدمعلیِ سرّامی، تحوّلِ شعرِ کودک

 

1) پیش درآمد

«گرچه در گفتن مرا آنقدرها هم مایه نیست

آنقَدَرها هم که گوئی شعرِ من بی پایه نیست»

قَدَمعلی سَرّامی(زاده ۸ بهمن1322در رامهرمز)، از بزرگترین نظریه پردازان حوزه ادبیات کلاسیک بویژه شاهنامه پژوهی و مولوی پژوهی می باشد. وی استاد دانشگاه، نویسنده، شاعر، مترجم، منتقد ادبی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر ایرانی در حوزه ادبیات عرفانی و ادبیات کودک و نوجوان و نیز مَثَل پژوهی است. وی عضو هیأت امنای بنیاد فردوسی و یکی از پنج استاد برتر شاهنامه‌پژوه ایران در سال 1390، به انتخاب نخستین دوره جایزهِ پژوهشِ پروفسور آقابزرگ می باشد. سَرّامی، همچنین نویسنده بهترین و تنها کتاب قابلِ تحسین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال 1368یعنی«از رنگ گل تا رنج خار»(شکل‌شناسی داستانهای شاهنامه)، و نیز نویسنده بهترین کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال 1367یعنی کتاب«شیرین تر از پرواز» است. از سَرّامی 2 نمایشنامه و نیز 16 فیلم استریپ نامه در حوزه ادبیات داستانی منتشر شده است. وی دکتری خود را در زمینه زبان و ادب فارسی در سال ۱۳۶5دریافت نمود و تا کنون از او ده‌ها کتاب در زمینه‌های گوناگون پژوهشی، مجموعه شعر، کودک و نوجوان، ترجمه و... منتشر شده‌است. از استادان وی می‌توان عبدالحسین زرین‌کوب، ذبیح‌الله صفا، حسن مینوچهر، پرویز ناتل خانلری، بدیع‌الزّمان فروزانفر، جلال‌الدین همایی، لطفعلی صورتگر، امیرحسن یزدگردی، سیّد جعفر شهیدی، مهدی محقّق، محمدجعفر محجوب، غلامعلی رعدیِ آذرخشی،عبدالحمید بدیع‌الزّمانی، بهرامِ فَرَه‌وشی و نیز ابراهیمِ پورداوود را نام برد. وی در دورانِ تحصیل با بزرگانی چون: کامرانِ فانی، بهاءالدّین خرّمشاهی، سعید حمیدیان، مهریِ باقری، حسنِ شیدا و... نشست و برخاست داشت.

قدمعلی سَرّامی که اُستادی پُرمایه، شاعری برجسته و نویسنده ای گران سنگ است، علاوه بر تحقیق در متون حماسی-تاریخی و عرفانی و غنائی به تالیفاتی در زمینه شعر و ادبیات کودک و نوجوان نیز پرداخته است. با وجود مشکلاتی که بیماری آبله بر او گذاشت، و چَشمان پُرنور او را به مرزِ نابیناییِ کامل کشاند، امّا توانست با کوششِ بسیار مدارج علمی را یکی به یکی طی کرده و به یکی از بزرگترینِ نقّادان و نظریه پردازان حوزه ادبیات کلاسیک و بویژه ادبیات کودک و نوجوان تبدیل شود. از سَرّامی در مجموع 56 اثر-شامل 31 اثر منتشر شده و 25 اثر منتشر نشده یا در مسیرِ انتشار-وجود دارد، که محتوای اغلب آنها، شاهنامه پژوهی، بررسی شعر عرفانی و شعرای شاخصِ آن، مَثَل پژوهی، ادبیات کودک و نوجوان، مجموعه مقالات ادبی-فرهنگی، نوشته هایِ پراکنده، بررسی ادبیاتِ زنانه و نیز چند مجموعه شعر و داستان می باشد. سَرّامی از سال ۱۳۵۳ تا کنون به تدریس، و راهنمایی رساله های دانشجویی در دوره کارشناسی، کارشناسیِ ارشد و دکتری در موسّسات عالی ایران پرداخته است.

زندگی قدمعلی سرّامی، با توجّه با آثار او در حوزه ادبیات کودک و نوجوان به دو بخش تقسیم         می شود: الف) قبل از انقلابِ اسلامی، ب)بعد از انقلاب اسلامی. با نگاهی سَرسَری و تسامُح آمیز به آثار منتشرشده از سرّامی در سالهای قبل از انقلاب به این نتیجه خواهیم رسید؛ که در این دوران پُرهیاهو که او در پی ایجاد فُرصت هایی برای نمایش استعدادها و قدرت شاعری خویش می باشد، فقط 2 دفتر شعرِ کودک و نوجوان از وی منتشر شده است، که یکی در زمینه معرّفی هنر قلمکاری و برای گروه های سنّی«د» و«ه»، و دیگری با موضوعیّت یک حکایت کوتاه و خواندنی برای گروه های سنّی«الف» و«ب» تالیف شده است. امّا پُربارترین دوره شعر سَرّامی بویژه«شعرِ کودک» او را باید در آئینه سالهای پس از انقلابِ اسلامی دید؛ یعنی سالهایی که او به 40 سالگی پا گذاشته است، و برای خویش شهرتی ماندگار را بدست آورده است. او در سال 1353 تا 1365 در کنار شاعری و نویسندگی به تحصیل نیز می پردازد و مدرک دکتری خویش را بانمرهِ مُمتاز دریافت می کند. البته سالهای نوجوانی سرّامی نیز خود گویای شهرت و قدرت او در شعر بوده است، بطوری که در سال 1342؛ یعنی زمانی که فقط 20سال داشته است مجموعه اشعاری با نام «لبخندِ آرزو» را با مقدّمه محمدابراهیمِ باستانیِ پاریزی و مجدالدّینِ کیوانی توسطّ انتشارات نوایِ ملّتِ اهواز به بازار کتاب ارائه می دهد. در ادامه با انتشار کتاب «با این سُکوتِ سُرخ» در سالهایِ1346 و برای بارِ دوّم 1354مجموعه ای از اشعار خویش را به بوتهِ نقد می سپارد، که هر دوبار توقیف می شود. سرّامی مجموعه های شعریِ بعدیِ خود را با نام های «از دو نقطه تا همه‌چیز»، «صاف و ساده مثل آب»، و «تا زادن بامداد باید خواند»، «چارفصل دوستت دارم»و ... در بین دهه 70 تا 80 بچاپ می رساند. با سرعت و دقّت هرچه بیشتر به چاپ رساند. در این دوران او به یک نظریه پرداز در حوزه ادبیات کلاسیک و کودک و نوجوان تبدیل شده است، که در این مقاله صحبتِ اصلی ما بر سرِ «شعر و ادبیات کودک و نوجوانِ»، و نقشِ او در تحوّل این گونهِ شعر خواهد بود.

2)در آمدی بر ادبیات کودک و نوجوان

«ادبیات کودک ‌و‌ نوجوان به نوشته‌ها و سروده‌های ادبی ویژه­ی کودکان و نوجوانان می­گویند. این نوع ادبیات هم شامل بخشی از فرهنگ شفاهی عامه، مانند لالائی‌ها، مثل‌ها، قصه‌ها است و هم داستان‌ها و نمایشنامه‌ها و اشعار و نیز نوشته‌هایی در زمینه­ی دین، دانش اجتماعی، علم و کاربردهای آن، هنر و سرگرمی را دربر می­گیرد که نویسندگان و سرایندگان برای کودکان و نوجوانان پدید می­آوردند.»(انوشه، 1376: ج2،ص59) «ادبیات کودکان و نوجوانان به معنی واقعی آن، یعنی نوشته‌هایی که در آن حس و حال کودکانه حاکم باشد، به زبان و نثری مناسب سطح سواد کودکان نوشته شده و معمولا همراه با تصاویر است؛ به­عنوان یک شکل ادبی مستقل تقریبا از نیمه­ی دوم سده­ی هجدهم میلادی در جهان پدید آمده است. در ظهور دیر هنگام این نوع ادبیات، عوامل اقتصادی و اجتماعی مؤثر بودند. پیش از عصر جدید(رنسانس) به کودکان بیشتر همچون بزرگ­سالانی کوچک نگریسته می­شد و ادبیاتی ویژه­ی نیاز‌های خاص و سطح درک و فهم آنان ضروری شمرده نمی­شد. در کشورهای اروپایی، یکی از کتاب­های چاپی ویژه­ی کودکان "جهان مرئی در تصاویر" (1658م) از "کومنیوس" (1592-1670م) است. کتابی که آموزشی و درسی بود، ولی نخستین کتاب مصور کودکان به شمار می­آید. بعدها «شارل پرو» در فرانسه و «برادران گریم» در آلمان، قصه‌های کهن و معروف سرزمینشان را گردآوری و بازنویسی کردند که این کتاب‌ها بسیار مورد توجه قرار گرفت و در کشورهای مختلف از جمله ایران ترجمه شد. در سده­ی نوزدهم میلادی تصاویر  نقش برجسته‌ای در کتاب­های کودکان یافتند و همچون امروز برای جلب توجه کودکان به داستان‌ها کمک به آنها برای تجسم شخصیت‌ها و کنش‌های داستانی به کار رفتند. این نوع ادبیات تا سده­ی بیستم به­عنوان یک نوع ادبی عمده تکامل یافت و شکل پذیرفت و در این سده به اوج تکامل خود رسید.»(همان:59)(ر.ک: تاریخ ادبیات کودک و نوجوانِ جهان(1392): ذبیح نیا عمران، آسیه، یگانه مهر، حسین، اوّل،نشرِ هومان، تهران)

3)ادبیات کودک و نوجوان در ایران

امّا ادبیات کودک و نوجوان در ایران، ریشه در تاریخِ این مرز و بوم دارد. «شاید اغراق نباشد اگر بگوئیم ایرانیان از قدیم به امر تربیت کودک توجه ویژه‌ای قایل بوده‌اند و آن­را یکی از وظایف مهم والدین می‌دانسته­اند، به­طوری که کمتر نوشته ادبی را می‌توان یافت که به تربیت کودک و ضرورت آن اشاره نکرده باشد. لکن نقطه ضعفی از دیدگاه روان  شناسی و آموزش و پرورش در آنها دیده می­شود، این است که در تمام آنها کودک کوچک­شده از بزرگ­سالان پنداشته شده ات، و به آینده کودک بیش از «حال» او توجه شده است؛ به همین سبب ادبیات کودکان به معنا و مفهومی ما امروز از آن داریم در ایران کاملا تازگی دارد و شاید تاریخ آن به ربع قرن بیشتر تجاوز نکند.»(شعاری نژاد، 1370: ص37) «باتوجّه به اینکه سیر تحول ادبیات در هر کشوری تحت تاثیر فرهنگ، اجتماع و اوضاع سیاسی و اقتصادی آن جامعه است، ادبیات کودکان و نوجوانان نیز در ایران از این مساله مستثنی نیست، و می توان آن را به 4 دوره تقسیم کرد که در هر دوره ای با سیر نزولی یا صعودی با درونمایه های متفاوت و سبک ها و انواع ادبیات از قبیل آثار ترجمه شده -آثار کهن و آثار کلاسیک- همراه بوده است: الف)ایرانِ قبل از اسلام، ب)ایرانِ بعد از اسلام تا دوره مشروطیّت، ج)از مشروطیّت تا دوران جنگِ تحمیلی، د)از دوران بعد از جنگِ تحمیلی تا امروز».(موسوی، 1387: صص124تا126) البتّه این تقسیم بندی را می توان تغییر داد و آن را به «قبل از مشروطه» و «بعد از مشروطه» تقسیم کرد. زیرا رسمی شدن ادبیاتِ کودکان در دورهِ مشروطیّت تحققّ یافت.

«در ادبیـات پیش از اسلام در زمینه آثار مربوط به کودکان چیزی بدست نمی آید. این شاید معلولِ یکی از دو علّت باشد: یا چنین آثاری به دلایلِ گوناگون وجود نداشته، یا که در گذرِ زمان آثار مکتوب در این زمینه از میان رفته و بدست ما نرسیده است».(طاهباز، 1376:ص4) از فروپاشی دولتِ فرّهی ساسانیان تا ورود اسلام اطّلاعاتی در زمینه ادبیات کودک و نوجوان و طرز تربیتِ آنها نداریم، و فقط اختلافاتِ طبقاتی و عدم اجازه دادن به طبقات پائین برای تحصیل را در تاریخ ها می بینم. در هیچ کتابی نیز در مورد روش های تربیتی شاهزادگان و بزرگانِ آیندهِ ایران اطّلاعاتی یافت نمی شود، مگر اینکه کسی کتابی دراین زمینه بنویسد-مانند «یادگارِ زَریران»، «پندنامهِ زردُشت(اندرزِ پوریوتکیشان)»، «کارنامه اردشیرِ پاپکان»و...-و آنها روش معمول خود را که آموزش حکومت داری و اداره کشور و... به فرزندان و کودکانِ خود بوده است را تغییر دهند و از روشِ خُشک و بی مغزِ خویش دست بردارند، ولی این احتمالات هم ضعیف به نظر می رسد. امّا از ورود اسلام به ایران و ظهورِ معجزهِ جاویدِ قرون، یعنی «قرآنِ کریم» و در پی آن آموزه های اخلاقی، دینی، عرفانی و اسلامی پیامبر(ص) و پیروان راستین آن حضرت و ائمّهِ هُدی مسیر رُشد و تعالیِ این نوعِ ادبی ترسیم شد. در حقیقیت باید ادبیاتِ ایران پس از ورود اسلام را «ادبیاتِ نُوین» نامید، زیرا با سرلوحه قرارگرفتنِ همه جانبهِ قرآن در زندگی افراد و حتّی تربیت کودکان و نوجوانان اصول تربیت و ادبیات، بویژه ادبیات کودک و نوجوان تغییراتی اساسی کرد. این تغییرات در صورتی در حال انجام بود؛ که هنوز اعراب بادیه نشینِ حجاز، حتّی تا دوره رِنسانس«دورانِ طلاییِ کودکی» را به عنوان دورانی مشخّص شده و دارایِ چارچوب به رسمیت نمی شناختند.

نمونه ای از جلوه های بیشمار تربیتِ کودک در اسلام این حدیث از امام صادق(ع) می باشد که فرموده اند: «دِعْ إِبْنَک یلْعَبُ سَبْعَ سَنینَ، وَ یؤَدَّبُ سَبْعاً، وَ أَلْزِمْهُ نَفْسَک سَبْعَ سِنینَ فَإِنْ أَفْلَحَ وَ إلاّ فَإِنَّهُ لاخَیرَ فِیهِ»(کُلینی، 1392: ج6، ص58)؛ یعنی«کودکِ خُود را رها کن تا هفت سال بازی کند. سپس او را به مدت هفت سال تربیت کن،و به مدت هفت سال دیگر مشاور و ملازم خود قرار بده. اگر در این امر موفّق گشتی چه بهتر، در غیر اینصورت هیچ خیر و ثمری در او نخواهد بود.». از بعد از ورود اسلام که در ایران با سقوط حکومت قدرمند سامانی همراه است، گروهی به جمع آوری حکایات، مثل ها و مَتَل ها، داستان های قدیمی و افسانه، و اصطلاحات عامیانه می پردازند، که در این زمینه شعر از نثر پیشی می گیرد. در شعر فارسی ما باید فردوسی را پیشقدم این کاروانِ عظیم بدانیم که پس از تکمیلِ«گُشتاسپ نامهِ»دقیقی دست به تالیف کتابی می زند که تاریخ پیش از اسلام را به صورتی حِماسی و رمزآمیز به تصویر می کشد. می توان گفت تنها منبع معتبر ما، که از دوران پیش از اسلام و آداب و رُسومِ آنها سخن می- گوید، این کتابِ بزرگ؛ یعنی«شاهنامه» است، که خود چکیده ای از چند کتاب دیگر از جمله کتاب مشهور «خوتای نامَک»(خُدای نامه) است. پس؛ فردوسی نیز در جای جای کتاب خویش مسائل تربیتی را به صورت ایرانی-اسلامی به نمایش گذاشته است.-البته در نثر نیز کتاب هایی چون«نصاب الصّبیان» و از این دست تالیفات؛ که خود نوعی دانشنامهِ کودک و نوجوان بود، توانست در متون درسی ما نُفوذ کند، و خود به عنوان نخستین مراجع در ادبیات کودک و نوجوان موردِ استفاده قرار گیرد.-امّا؛ شاکلهِ اصلی ادبیات کودک و نوجوان در ایران، بوسیله نویسندگان و مترجمانِ مُعاصر با انقلابِ مَشروطه بدست می آید-که این افراد تحت تاثیر آثار بزرگِ غربی بوده، و برای پیاده کردن راه و رسمِ آنها در نثر فارسیِ می کوشیده اند، که خود موجب تحوّل چَشم گیرِ نثرِ فارسی در این دوره می شود، و در پیِ آن ادبیات کودک و نوجوان در قرن 13هـ.ق رسمیّت می یابد.

آثاری که در این دوره مورد توجّه قرار می- گیرد، حاصل تفکّرات چند نویسنده موفّق و تحصیل کرده است. که از آن جمله: «طالِبوف تبریزی» با نوشتن کتابهایی چون «احمد»، «مسالک المُحسنین» و«نُخبهِ سپهری»، و افرادی دیگر چون: «مِفتاحُ المُلک» و«صَنیعُ الدّلوله» با تالیف کتابهایی تحت عناوینِ«مثنوی الاَطفال»، «اخلاقِ مصوّر»و... توانستند مقامی شایسته برایِ خویش بدست آوردند. افرادی نیز چون«ابوعبداللهِ جَمشیدی»(جهشیاری) دست به جمع آوری گسترده امثال و حکایات زدند، که این آثار در دورانِ پس از قاجار خلاصه و بازنویسی شدند، که «داستان‌های دل‌انگیز ادبیات فارسی» اثر زهرا کیا(خانلری) یکی از نمونه هایِ ارزشمند آن است.

در اینجا شایسته بود که نامی هم از آثار بزرگ حوزه ادبیات تعلیمی آورده شود که خود نقشی بزرگ در هَموار کردن و ایجاد روزنه های پیشرفتِ در برابر ادبیات کودک و نوجوان داشته اند. که جهتِ یادآوری به آثار بزرگ این نوعِ ادبی اشاره می شود: کلیله و دمنه بهرامشاهی، «پندنامه منظوم انوشیروان»اثر بدایعیِ بلخی، «آفرین نامه»اثر ابوشکورِ بلخی، «حدیقه الحقیقه»(الهی نامه)از سناییِ غزنوی، «مخزن الاسرار»از نظامیِ گنجه ای، «مثنویِ معنوی»از مولوی، «بوستان» و«گلستان» ازسعدی، «قصایدِ»ناصرخسرو، «سیاست نامه» از خواجه نظام المُلکِ طوسی، «موش و گُربه» از عُبَیدِ زاکانی، «سَمَکِ عیّار»از فرامرز بن خُدادادِ اَرَّجانی، «داستان های امیر ارسلانِ نامدار» از نَقیبُ المَمالک، ترجمهِ«قصه های هزار و یک شَب» از طسوجی، «کیمیایِ سعادت» از امام غزّالی، «آثار فلسفی-عرفانی شیخِ اشراق»، «بعضی از غزلیّاتِ حافظ»، کَشکول ها بویژه «کشکولِ» شیخ بهائی-و آثار دیگر که فرصت برای نام بُردن از تمامیِ آنها نیست-،و آثار تالیف شده در حوزه ادبیات عرفانی، بویژه «سیرهِ عُرفا و اولیاءالله» و... .

«شاعران کودک و نوجوان ایران از میان انواع ادبی، بیشتر به ادبیات غنایی، تعلیمی و حماسی توجه کرده اند. از این رو نقش مایه های عاطفی همچون: مادر، پدر، معلم و…، در شعر کودک و نوجوان فراوان است. چندین منظومة حماسی نیز برای کودک و نوجوان سروده شده است؛ از جمله: منظومه ی آرش کمان گیر از سیاووش کسرایی و منظومة ظهر روز دهم از قیصر امین پور. به دلیل اهمّیت زیاد مسألة تعلیم و تربیت، اشعار تعلیمی فراوانی نیز برای کودکان سروده شده است؛ به ویژه در دوران مشروطه که عصر توجه به تعلیم و تربیت کودکان است. نسیم شمال و ایرج میرزا در دورة مشروطه بیش از شاعران دیگر به تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان در اشعارشان پرداخته اند، امّا در دورة کنونی بیشتر شاعران کودک به این مسأله، توجه کرده اند. مهم ترین موضوعات شعر کودک و نوجوان در دورة معاصر، شامل مسایل اخلاقی، اجتماعی، علمی و فرهنگی و پایداری و اصلی ترین درون مایه های اشعار تعلیمی، آموزش خداشناسی، احترام به پدر و مادر، تأکید بر دوستی و علم آموزی و… است.»(صادق زاده، 1392: 157تا158).

از میانه دورهِ پهلوی تا انقلاب سالِ 1357، شعرا و نویسندگان بسیاری ظهور کردند، که با آثار منظوم و منثورِ خود توانستند گروهی را به سمتِ خویش جذب کنند. از این میان؛ نامِ افرادی را همراه با ذکرِ یک اثرِ شاخص به رسمِ یادکرد آورده، و از شاخ و برگ دادن به هرکدام صرفِ نظر می کُنیم. چهره های این عصر که به نوعی می توان آن را «عصرِ خوف و رَجا» نامید عبارتند از: جبّار باغچه بان(گُرگ و چوپان)، مهدی آذرِ یزدی(قصه های خوب برای بچّه های خوب)، سیدمحمدعلی جمالزاده(قصه های کوتاه برای بچّه های ریش دار)، صمد بهرنگی(ماهی سیاهِ کوچولو)، منصور یاقوتی(با بچّه های دهِ خودمان)، علی اشرف درویشیان(روزنامه دیواریِ مدرسهِ ما)، نسیمِ خاکسار(بچّه ها بیایید باهم کتاب بخوانیم)، نادر ابراهیمی(قلبِ کوچکم را به چه کسی هدیه بدهم)، داریوش عباداللّهی(حاجی فیروز)، احمدِ شاملو(دخترایِ ننه دریا)، محمدرضا سرشار(قصه های روزِ جُمعه)، افسانه شعبان نژاد(خوش بحالِ ماهی ها)، هوشنگ مُرادیِ کرمانی(قصه های مجید)، امیرحسینِ فَردی(ملاقات با آفتاب)، مصطفی رحماندوست(پنج تا انگشت بودند که...)، فرهاد حسن زاده(سمفونی حمّام)، شکوه قاسم نیا(هلی فسقلی در سرزمینی غول ها)، هوشنگِ گُلشیری(نمازخانه کوچک من)، رضیِ هیرمندی(درخت بخشنده)، عرفانِ نظرآهاری(نامه هایِ خط خطی)، تورانِ میرهادی(آنکه رفت، آنکه آمد)، جعفر ابراهیمی(بوی نانِ تازه)، عباس یمینیِ شریف(شعر با الفبا)، محمودِ کیانوش(از پرنده ها و انسان)، یحیی عَلَوی فرد(محمّد دوباره می آید)، سید سعیدِ هاشمی(فرشته و عَصا)، رضا امیرخانی(داستانِ سیستان)، سیّدمهدیِ شُجاعی(ایمان و گندم)، سیمینِ دانشور(از پرنده های مُهاجر بپرس!)، محمودِ دولت آبادی(هجرتِ سُلیمان)، بزرگِ علوی(چمدان)، محمود گُلابدرّه ای(سرنوشت بچّه شمرون)، احمرضا احمدی(عروس و داماد زیرِ باران)، احمد مَحمود(پسرکِ بومی)،  و بسیاری دیگر که ممکن است نامشان از قلم افتاده باشد، امّا از این میان تنها چند نویسنده از نظر تعدادِ آثار و کوشش هایشان در عرصه ادبیات کودک و نوجوان برکشیده می شوند، که لازم به یادکردِ دوباره نیست. ما در ادامهِ این نوشتار به معرّفی تفصیلیِ آثار(کتاب ها) قدمعلیِ سرّامی در حوزه شعر و ادبیّاتِ کودک و نوجوان می پردازیم، و سپس به بررسی نقش او در تحوّل شعر و ادبیّاتِ کودک و نوجوان خواهیم پرداخت.

 

4)معرّفی آثارِ سرّامی در حوزه ادبیّات کودک و نوجوان

در ادامه این مقاله به معرّفی تفصیلی-تشریحی آثار قدمعلی سَرّامی در حوزه ادبیّاتِ کودک و نوجوان      می رسیم. آثار زیر به ترتیب تاریخِ انتشار قرار گرفته شده است و پس از توضیحاتی مختصر در مورد موضوع و محتوایِ اثر به ویژگی فرعی آن پرداخته شده است. بنا بر نظر نویسندگانِ این نوشتار؛ بدلیل تعدّد آثار سرّامی در حوزه کودک و نوجوان این احتمال به نظر می آید که بعضی کُتب ذکر نشده باشند.

1-     قَلَمکار(1352): این کتاب که برای گروه های سنّی «د» و«ه» نوشته شده است، توسّط کاوه گلستان رنگ آمیزی و تصویرگری شده است. خلاصه کتاب: هنر «قَلَمکار» بازمانده هنری است که در دوره صفویّه به کمال رسید و تامدتها پس از آن، یکی از درخشانترین نمونه های هنر تزیینی سرزمین ما بود. ساخت و پرداخت پارچه قلمکار، همواره، یکی از رشته های گوناگون هنر دستکار پارچه بافی بوده است و پارچه های قلمکار زیبایی که از قرن دوازدهم و سیزدهم هجری به یادگار مانده، از گنجینه های پر تنوع طرحها و نقشهای هنر اسلامی ایران به شمار می رود. در کتاب حاضر، با ارائه تصاویری متناسب، این هنر ارزشمند معرفی شده است.

2-    قصّهِ دوستی(1355): انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. داستانی جذّاب برای کودکان گروه سنّی«الف» و«ب» و با تصویرگری نسرینِ خُسروی. این کتاب مصوّر و رنگی حکایت دو لاک‌پشت تنهاست که با بهره‌گیری از انگشتان دست بازگو می‌شود؛ آقا و خانم لاک‌پشت که از تنهایی خسته شده‌اند برای پیدا کردن یک دوست به بالای یک تپه می‌روند، زمانی که به بالای تپه می‌رسند پیش از دیدن یک‌دیگر از صدای پای هم می‌ترسند و در لاک خود فرو می‌روند. اما سرانجام یک‌دیگر را می‌بینند و از تنهایی نجات می‌یابند.

3-    تفرقه(1358): انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. کانون این اثر را به  زبان های انگلیسی، عربی، ترکی، کردی و بلوچی نیز برگردان و منتشر کرده است. «تفرقه» داستانی است قدیمی که برای گروه های سنّی«ب» و «ج» نوشته شده است. این کتاب با تصویرگری هوشنگ محمّدیان انتشار یافته است. خلاصه کتاب: در بیشه ای، کنارچشمه ای، صیادی تور خود را پهن کرد و مقداری دانه روی آن پاشید و پنهان شد و منتظر ماند. پس از مدتی، دسته ای از پرندگان به کنار چشمه آمدند و با دیدن دانه ها فریب خوردند و به دام افتادند. وقتی صیاد برای شستن دست و رویش به کنار چشمه رفت، ناگهان پرندگان همه با هم به پرواز درآمدند و دام را با خود به هوا بردند. صیاد به دنبال آنها روانه شد و… .

4-    شیرین تر از پرواز(1367): انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. این کتاب از سوی شورای کتاب کودک به عنوان بهترین کتاب سال برگزیده شد. این داستان توسط مرضیه محبوب به صورت تئاتر عروسکی درآمد و در تئاتر شهر اجرا شد. این داستان که برای گروه های سنّی«ج» و «د» نوشته شده است، با تصویرگریِ نیّره تقوی به طبع رسیده است. خلاصه داستان: «پرنده کوچک که از تنهایی در خلوت لانه خسته شده بود با خود گفت: هر که را بال است، تنها نیست؛ می پرم تا اوج. پس از پرواز کوتاهی خسته شد و بر شاخه ای از هزاران شاخه سبز درختی کهنسال نشست و با خود گفت: راستی را، این پرنده با هزاران بال سبز باز، باز پروا دارد از پرواز! او نمی دانست که شیرین تر از پرواز، هست ایثار...»

5-    افسانه سبز(1370): انتشارات شیفته. شامل داستان کوتاه برای گروه سنّی«ج» با تصویرگری نیما ورامینی. آغاز داستان: « سال‌ها پیش، همان وقت‌ها که همه با هم مهربان‌تر بودند، در همین آب و خاک، آبادی کوچکی بود. این آبادی مردمی داشت نجیب و مهربان، دریاچه‌ای داشت آبی و پر و شفاف و درختی که مثل درخت‌های دیگر نبود. درختی که بزرگ شدنش با درختان دیگر فرق داشت...».

6-    بادکنک سرخ(1370): انتشارات احیای کتاب. مجموعه شعر کودکانه برای گروه سنّی«ب». در پنجمین شماره از مجموعه «ماجراهای پارک جنگلی»، یکی دیگر از ماجراهایِ«پرسی»(نگهبان پارک جنگلی) بازگو می‌شود .پرسی یک روز در حین کار بادکنک‌های زیادی را در آسمان می‌بیند و در همان لحظه صدای گریه یک جوجه تیغی را می‌شنود، وقتی علت را جویا می‌شود، جوجه تیغی به او می‌گوید که تیغ‌هایش بادکنک‌ها را می‌ترکاند .پرسی با قرار دادن چوب پنبه روی تیغ‌های جوجه تیغی به او کمک می‌کند تا به راحتی با بادکنکش بازی کند .مطالب کتاب با تصویرگریِ یلاماری همراه است، که روحِ تازه ای به آن بخشیده است.

7-    پسری که سه زبان می‌دانست(1370): انتشارات کویر. این کتاب مصور و رنگی که برای گروه سنّی«الف» ترجمه شده، درباره کودک خردسالی است که هیچ وسیله‌ای برای باز کردن ندارد؛ از همین رو، پس از کمی فکر کردن، ابتدا سعی می‌کند مثل آدم آهنی راه برود، سپس مثل نمکدان بالا و پایین می‌پرد، آن گاه ادای پرواز هواپیما را در می‌آورد، پس از آن مثل مار بدنش را پیچ و تاب می‌دهد و به همین ترتیب خود را سرگرم می‌کند.

8-    قالیچه سُلِیمون(1378): انتشارات روزگار. کودکان گروه سنّی«الف» و«ب» در کتاب مصور رنگی حاضر شعر بلندی در وصف خورشید و روشنایی و مذمت تاریکی و سیاهی می‌خوانند .در این شعر، شاعر از بازی با بچه‌های کوچه، قهر و آشتی‌ها، قصه‌های مادربزرگ و بالاخره خواب‌های زیبا در گهواره یاد می‌کند.او به یاد می‌آورد شبی را که پس از لالایی مادرش به خواب شیرینی فرو می‌رود و در خواب به آسمان‌ها رفته، سوار بر تکه ابری سیاه به جست و جوی خانه خورشید بر می‌آید.او در راه ماه را می‌بیند و در چشمه نقره‌ای شنا می‌کند، اما قبل از یافتن خورشید.

9-    صاف و ساده مثل آب(1380): انتشارات نیکان. مجموعه اشعار مناسب برای کودک و نوجوان. اشعار اصلی کتاب غزلیاتی است از «ملیحه قدرت پناه» که با اشعار پراکنده، چهار پاره، و چند سروده نو فراهم آمده است.«خوناب دل» یکی از غزل‌های این مجموعه است: «مهرگانا !در چمن مرغ غزلخوانی نماند/شاخ و برگ دل شکست و در بدن جانی نماند...»

10-  قاشق جادوگر(1381): انتشارات ترفند."در این مجموعه چهار داستان با عناوین ذیل برای گروه سنی «ج» و«د» به طبع رسیده است: «قاشق جادوگر»، «تاب»، «گربه ملوسِ برّاق» و «درست‌ترین پاسخی که شنیدم» .داستان نخست ماجرای پسری است به نام "رهاد "که هنگام غذا خوردن، به قاشق خود خیره می‌شود؛ به طوری که توجه بقیه خانواده را به سوی خود جلب می‌کند.

11-  سیمرغ و آفتاب(1381): انتشارات ترفند. مجموعه داستان کوتاهِ فارسی برایِ گروه‌ سنی‌»ج‌« و «د»، با تصویرگری سیروس آقاخانی. «سیمرغ و آفتاب»، «پهلوان تر از رستم و اسفندیار» و«پیوند دنباله‌دار» سه داستان کوتاه این مجموعه هستند که برای نوجوانان و جوانان، همراه با طرح‌هایی، به چاپ رسیده است .نخستین داستان حکایتی است براساس داستان‌های شاهنامه . داستان از آن جا آغاز می‌شود که سیمرغی برای نگهداشتن جوجه‌هایش در لانه و جلوگیری از پرواز آنها در زمستان سرد، آنها را به شنیدن خاطره‌ای از سال‌ها قبل فرا می‌خواند .این خاطره که بخش اصلی داستان را تشکیل می‌دهد مربوط به زمانی است که سیمرغ کودکی خردسال با موهای سفید را در کوه‌های البرز پیدا می‌کند .سیمرغ آن کودک را که «زال»نام داشت از مرگ نجات می‌دهد و به آشیانه خود می‌برد و سال‌ها از او نگهداری می‌کند تا این که پدر زال به سراغش می‌آید و زال را با خود می‌برد .ادامه داستان درباره بالندگی و جوانی زال که به پهلوانی نام‌آور بدل می‌شود و خود صاحب پسری قوی هیکل به نام «رستم»می‌گردد .داستان با پیروزی رستم بر اسفندیار به پایان می‌رسد .

12- حمومک رنگ‌ها(1382): از انتشارات ترفند. در این کتاب که با ترجمه و تصویرگری سیروسِ آقاخانی ترتیب داده شده است، سروده‌ای در باب ترکیب رنگ‌ها به طبع رسیده است. بدین صورت که گروه سنّی«ب» و«ج» با خواندن هر بخش از اشعار درمی‌یابند که با ترکیب دو رنگ متفاوت چه رنگی حاصل می‌شود. این سرودهِ داستان گونه، در صفحات مصوّر و رنگی فراهم آمده است .

13- دانه‌یِ هویج(1382): انتشارات تیرگان. این کتاب که ترجمه ای از کتاب «تُخمِ هویج» اثر روث کراوس می باشد، نخستین بار توسّط« پریوشِ سومخ» ترجمه و«حسنِ شریف»تصاویر را از نسخه انگلیسی-تصویرگر: کراکت جانسون-کتاب اقتباس کرد، و برای دوّمین بار با نثری ادبی تر توسط سرّامی ترجمه شد.

14- من و جام و شب تاب ها(1382): نشر ترفند. شامل داستان تخیّلی دوران کودکی و ارتباط او با مادر، و دو شب تاب که نویسنده شاهد گفتگوهایشان بوده است؛ با تصویرگری و ترجمهِ سیروسِ آقاخانی.

15- پنج مقاله درباره‌ی ادبیات کودکان(1385): از انتشارات ترفند. مشتمل بر پنج مقاله علمی و تخصّصی از نگارنده درباره ادبیات کودک است. در مقاله نخست که جستاری درباره لالایی‌ها است، لالایی از سه بعد شاعرانه، موسیقایی و تئاتری بررسی شده و اطلاعاتی درباره لالایی‌های سیاسی ـ مذهبی ارائه گردیده است. همچنین در این مقال، در نگاهی اجمالی لالایی‌های اقوام مختلف ایرانی و تشابهات و تبانیات آن‌ها بررسی و مقایسه شده است. در مقاله دوم، آموزش و پرورش کودکان و نحوه تفهیم مبانی بنیانی توحید، وحدت، کثرت و... توضیح داده شده است. در مقاله دیگر، سهم کودکان در ادبیات گذشته ایران در متون مذهبی، تاریخی، فلسفی، اخلاقی و... بررسی شده است. در مقاله بعدی، ردّپای پاره‌ای از بازی‌ها (شطرنج، چوگان، بُزبازی، خرسک‌بازی) در متون کهن فارسی جستجو گردیده است. و در مقاله پایانی نیز درباره شعر کودک و ویژگی‌های آن مطالبی مطرح و تحلیل گردیده است.

16- چار خواهرون(1393): نشر علمی و فرهنگی. با تصویرگری ثمین صبور. قدمعلی سرّامی در مورد این آثار جدید گفته است: «در همه شان نخست به طرح معمّایی برانگیزاننده پرداخته ام و سپس آرام آرام آن را گشوده ام. عادت دادن بچه ها به ساده پسندی به باور من خیانت به فردا و فرداییان است. کتاب بچه ها باید بیش از هر چیز، مخاطب را حیران روند کردارهای خود کرده و آخربینی او را به گونه ی دم افزونی بالا ببرد که مرد آخربین مبارک بنده ای است.»

17- کودکان، عارفانِ راستین(1394): این کتاب مشترکاً توسط قدمعلی سرّامی و مریم علائی به رشته تحریر درآمده است. سرّامی در کتاب جدید خود با نگاهی جدید به کودک می گوید: «کودکان به حکم آن که دفتری جز دل اسپید همچون برف ندارند و در آغازه­های حیات خویش جز زمان حال ، زمانی نمی­شناسند، زندگانی خود را با عرفانی ناب شروع می­کنند و درتمام ویژگی­ها، به صوفیان می- برند. این است که من آنان را عارفان راستین می­دانم. همه­ی وجودشان نمایش یگانگی است و در این وحدت که وحدتی تنی ، جانی و روانی است مستفرق­اند. عارفان بزرگ ایرانی چون عطار و مولانا به این حقیقت پی برده بودند و در مطالعه آثارشان به اشاراتی در این باب باز می­خوریم. در این مقاله کوشیده­ام میان کودکان وعارفان مقایساتی به عمل آورده و نشان دهم که کودکان به حقیقت عارف­اند.». (سرّامی، 1385: 187)

18- هرکی یِه جوری را می ره: توضیحات مربوط به این کتاب یافت نشد. به شماره 16، توضیحات سرّامی رجوع شود. با تصویرگری علیِ عامه کن.

19- گربه ی ملوس: به دلیل تشابه اسمی با بسیاری از کتب توضیحات مربوط به این کتاب یافت نشد. به شماره 16، توضیحات سرّامی رجوع شود. با تصویرگری هالهِ لادن.

5)نقشِ قدمعلی سرّامی در تحول ادبیات کودک و نوجوان

گفتیم که قدمعلی سرامی از بزرگترین و شاخص ترینِ افراد در حوزه ادبیات کودک و نوجوان است، که آن هم مرهونِ تحقیقاتِ دامنه دار و ژَرفِ، و نیز احساسات آرام و لطیف او می باشد که در شعرِ کودک تبلور یافته است. وی از چهره های تاثیرگذار در ادبیات کلاسیک معاصر، بویژه شعر کودک می باشد، که قریب به 42 سال(از سال1352 با انتشار کتابِ«قلمکار» تا اکنون) در این زمینه قلم زده است، و موجب تهییج احساسات بسیاری از فرزندانِ این خاک، بوسیله شعر و نثر خود شده است. چه؛ نفرات انگشت شِماری که راهِ او را پیش گرفته و او را اُلگوی خود در امر ادبیات و شعرِ کودک قرار داد اند. در بزرگیِ مقامِ او در ادبیات فارسی-بویژه دورهِ معاصر-همین بس که حسن احمدیِ گیوی در توصیفِ او گفته بود: «آقای دکتر سرّامی-بدونِ هیچ مُبالغه ای-امروز در پهنه ادبی دوّمین نفر هستند. در قلمرو شعر سپید و آزاد هم استادان برجسته ای داشتیم و داریم، ولی دیگر در شعرِ عروضی آن مهارت و اُستادی و مقام را نداریم. امّا کسی که در هر دو زمینه(شعر آزاد و سپید، و عَروضی) شعر هایِ بلندِ قابلِ توجّه، و موفّق داشته باشد این دو نفرند: آقای دکتر شفیعیِ کدکنی و دکتر قدمعلیِ سرّامی. ایشان یکی از اُستادانِ-بی نظیر نمی گویم-کم نظیر هستند که در کلاس داری هم مهارتِ خاصّی دارند.».

«از جمله شاعرانی که شعر کودک سروده، قدمعلی سرامی است که به شعر برای کودکان به چشم برآورنده ی نیاز درونی آنان می نگرد و در زندگی آن را به هیچ وجه کمتر از هوا نمی بیند و باور دارد که انسان در درون سینه هوایی نهفته دارد که زندگی بخشی آن از هوایِ بیرون فروتر نمی- تواند باشد.».(بیوک زاده،بی تا :ص2) چنان که اسکلتن، در مقاله «شعر، جادو و کودکی» می نویسد: «پیوند میان کودکی و شعر بسیار نیرومند است. بسیاری از شاعران متوجه می شوند که بار دیگر به سوی روزهای کودکی و تجربه های آن دوران بازگشته اند. برخی از شاعران به گفته خود، احساس می کنند که اشعارشان دارای زمینه های ویژه ای است که بیش از هر چیز، از خاطرات دوران کودکی آنها مایه می گیرد...»(اسکلتن، 1375: ص137)و این مایه در شعر سرّامی به خوبی به نمایش گذاشته شده است، و این بدلیل تسلّط او بر بُن مایه های انواعِ شعرِ فارسی(از کلاسیک تا موجِ نو، و قالب هایِ نُوین)، و نیز تکیه بر احساسات لطیفِ برگرفته از دوران کودکیِ اوست. گویی«کودکِ درونِ» او هنوز به جَست و خیز می پردازد و می- خواهد دُنیا را در بغل گرفته با آن هرطور که صلاح می داند بازی کند. در مورد شعرِ او که بیانگر شخصیّت او نیز می باشد، باید به مقدّمه محمّد ابراهیم باستانیِ پاریزی بر نخستین مجموعه شعر سرامی-که در سال 1342 تحت عنوان«لبخند و آرزو» چاپ شد-اشاره کرد که آورده است:«من روزیکه اوّلین قطعه ی آقای قدمعلی سرامی را خواندم این شور و حال را در ادبیّات آن یافتم و مهمتر اینست که پختگی و سلامت و صحت را نیز در وزن و قافیه و صورت ظاهر شعر این آقای دانش آموز بسیار با استعداد و شاعر خوش قریحه خوزستانی بخوبی میتوان دید و تشخیص داد...»(سرّامی، 1342:ص5).

نیز مقدّمه دوّم بر این اثر که متعلّق به مجدالدّین کیوانی(مجدی) می باشد، که در آن سالها معلّم ادبیاتِ او بوده است. وی نوشته است: «دو سال است که با او سر و کار دارم و او را می شناسم. هر وقت او را می بینم؛ بی اختیار به یاد رودکی از گذشتگان و طه حُسین و دکتر محمّدِ خزائلی از معاصرین می افتم. چه، وجوه تشابهی با این بزرگان دارد. بر خاطر می گذرانم که کودکی آنان همچون خردی سرامی بوده است. بلی. این جوان یعنی سرامی تقریباً از نعمت بینائی محروم است-زیرا تنها از یک چشم او روزنی تنگ باقی مانده است که به زحمت از آن استفاده می کند-خدای این روزنه را مسدود نگرداناد. طیّ دو سالی که او را می شناسم دریافته ام که دارای ذوقی عالی و فکری وسیع و استعدادی لطیف است. برداشت او از امور اجتماعی و مطالب علمی و ادبی بیش از حد معمول است. عمری براو نگذشته، لیکن ماند افراد معمر و تجربه دیده چیز می فهمد. بسیار نکته سنج است و دقیق، از حد همسالان فراتر. در امور درسی کمتر به مسامحه و بی دقتّی دچار می شود. در کارها سرسری نمی نگرد. سرامی در امور زندگی اجتماعی، عمیق است. خوب احساس می کند. مقالات و منشآتی که در کلاس درس می خواند مؤیّد این نظر ماست. از نوشته هایش هویداست که معایب را خوب در می یابد و محیط زندگی خود را نیکو احساس می کند و به جز ئیاتش توجه دارد. سرامی اگرچه از نعمت بینائیِ کامل محروم است، ولی هزار مرتبه از بینایان بهتر می خواند و نیکوتر در می یابد.»(همان:ص7).

امّا قسمتِ مهمِّ این نوشتهِ شورانگیز توصیف اشعار و قوّه شاعری او می باشد: «این جوان استعدادش تنها منحصر به «شاعری» نیست، بلکه در تمام مواد درسی مربوط به رشته ی ادبی، چیرگی خاصی دارد. درس را عمیق می خواند، نه اینکه صرفاً حفظ کند تا نمره ای بگیرد. ... در حدِّ خودش شعر قدیم را خوب درک می کند و سروده ی نو را نیک حس می نماید و در هر دو نوع کار می کند. صفت ممتاز شعر او این است که مضمونی نو و فکری تازه را بیان می دارد. او می داند که بازگو کردن مضامین گذشتگان دیگر خوشایند طبایع نو طلب نیست و نکته های عالی کهن را نباید دگر باره گفت. از این رو قالب شعری او هر چه باشد، چه کهنه ، چه نو، اغلب حاوی مضمونی نو است.آثار جهد و کوشش او در پی خلق مضامین تازه و بکر از لابلای شعرش هویداست، گر چه هنوز آن پختگی مطلوب را دارا نیست چرا که عمری چندان نکرده و پایه تحصیلاتش به آنجاها نرسیده است که بتوان از او بیش از این انتظار داشت.» (همان:ص8). حال؛ چه می توان گفت از کسی که در دوران نوجوانی و آغاز شاعری اش چنین از زبان بزرگان ادبیِ توصیف شده است؟

6)سرّامی؛ بزرگترین نظریه پرداز ادبیات کودک و نوجوان در دوره معاصر

نوشتاری که هم اکنون روبه روی شما قرار دارد، اوّلین پژوهش رسمی و مُستقل در مورد نقش سرّامی در تحوّل شعر و ادبیات کودک و نوجوان است، گرچه مقالاتی از این دست توسّط فضلا و ادبا به رشته تحریر آمده است. مقالاتِ مذکور بدلیل نداشتن اطّلاعات کافی از نقشِ سرّامی در تحول اشعار کودک، فقط توانسته است به حلّاجیِ اشعار شاعرِ مورد نظر و نیز نقد و بررسیِ آن بپردازد. واقعیت هم این است که بدست آوردنِ اطّلاعاتی که بتواند در مورد نقشِ کسی در تحوّل یک نوع ادبی و آفرینش هایِ جدیدی که او رقم زده است، و ریختنِ آن در قالبِ مقالهِ علمی-پژوهش مُشکل به نظر می رسد؛ خصوصاً اینکه آن شخص«قدمعلیِ سرّامی» باشد-که با توجّه به پیشینهِ تحقیقیِ که در مورد شعر و آثار او ارائه شد- نباید قضاوتی غیر معقول از آثار و نقشِ او ارائه داده شود. در این فرصت کوتاه فقط این مهمّ را می-توان یاد آورد شدکه با توجّه به نقل قول ها و نوشتارهایی که از بزرگان ادب و فرهنگِ ایران ارائه شد، «سرّامی؛ بزرگترین نظریه پرداز ادبیات کودک و نوجوان در دوره معاصر» می- باشد. اویی که در محضر بزرگترین افراد تاریخِ ادبیِ ایران تحصیلِ علم کرده، و با افرادی چون: محمدرضا شفیعیِ کدکنی(م.سرشک)-که تبیین و تشریح ادبیات کلاسیک و نُوینِ ایران را باید مَدیون و مَرهونِ تلاش های بی منّتِ و تحقیقات گسترده و مُستند ایشان دانست-مقایسه می شود. براستی که؛ وجود ذی قیمتِ چنین افرادی که تمامِ هَست و هَستیِ خود را فدای پایایی و عُلُوّ یک فرهنگِ پیشینه دار و خوش نام می کنند، باعث مُباهاتِ بسیار و شایاتِ تقدیرِ بی شُمار است.

7)مهمترین ویژگی های شعرِ کودکانهِ سرّامی

در پایان ویژگی های مهمّ اشعار کودکانه قدمعلیِ سرّامی که موجب اهمیّت دادنِ این نوشتار و دیگر نوشته های مرتبط با این مقاله شده است را به اختصار نام می بریم. گرچه بعضی از این ویژگی ها در شعر دیگر شاعرانِ حوزه کودک نیز دیده می شود، امّا تجمّع تمامی این ویژگی ها در شعرِ سرّامی و برقراری رابطه توازن در محورِ شعرها، در کنارِ آفرینش سادگی و احساساتِ لطیف و کودک پسند، نوعی «عرفانِ کودکانه» را متبلور ساخته است، که این هم بدلیل رابطه نزدیک شاعر با عرفانِ اسلامی-ایرانی و دمخور بودنِ او با آثار بزرگانِ ادبِ عرفانی است. ویژگی ذیل او را به بزرگترین نظریه پرداز حوزه ادبیات کودک و نوجوان در دورهِ مُعاصر تبدیل کرده است:

1-     آفرینشِ نوعی«عرفانِ کودکانه» بوسیله القایِ حسّ جاندارپنداری به پدیده های مختلفِ طبیعی و ماوراءالطّبیعی. البته باید پوستهِ زبانیِ شعر آنقدر نزدیک به زبان و محیطِ ذهنیِ کودک باشد، که در کنار جذّابیت و عُطوفتِ خاصِّ خود، نوعی فهمِ دُرُست از پدیده هایِ طبیعی و نیز مسائلِ ناب عرفانی ایجاد کند. کتاب«کودکان، عارفانِ راستین» نتیجه این آفرینشِ ادبی است.

2-     با اینکه وی در نویسندگی-چانکه خود نیز بارها گفته است-تحت تاثیر بِهین اُستادش عبدالحسین زرّین کوب می باشد، امّا در شاعری-بویژه شعر کودک-آن زبان غامض و سنگین را تغییر داده و لطافت خاصی بدان بخشیده است. زیرا اعتقاد دارد برای ارتباط با کودکان باید زبانی ساده، روان، صمیمی و نغز را بدست آورد، با عبارتی دیگر؛ باید به زبانِ کودکی باید سخن گفت، و از دریچه نگاهِ کودک به جهان نگریست و شعر گفت. سرّامی این پیشنهاد مولوی را با گوشِ جان درک کرده است: «چونکه با کودک سر و کارت فتاد/هم زبان کودکان باید گشاد».

3-     شعر سرّامی بازآفرینیِ تازه ای از وقایع دورانِ کودکی اوست، بصورتی که وقایع منعکس شده در شعر کودکِ برای تمامی کودکان ایران زمین، و حتّی مخاطبان بزرگسالِ اینگونه شعر تازه و یادآور خاطراتِ مُشترکِ بسیاری است. او تصویرگرِ دنیایِ کودکان است.

4-     در نگاهِ شاعر همه چیز زیباست، بطوری که وی دوست دارد این حسّ را به کودکان نیز القا کرده و آنها را به «زیبابینی» تشویق کند. سرّامی به خوبی توانسته است «عینکِ بدبینی» را از چشم کودکانِ شعرش برداشته و آنها را زیبابین کند، و این کار آنچنان که در ذهن کاری خُرد شمره می شود، امّا در مقامِ عمل دُشوار بنظر می آید.

5-     سرّامی از هیچ پدیده ای به سادگی نمی گذرد، و حتّی اتّفاقات روزمره را به زبانِ کودکی ترجمه می کند، و می خواهد به کودک بفهماند زندگی همه چیز دارد: خوبی، بدی، خوشی، ناخوشی، خنده، گریه و... . دیدگاهِ او در شعر کودک به نظر مایل به رئالیسم است، امّا نه رئالیسم غربی، بلکه رئالیسم ایرانی. یعنی؛ نمایش چیزها به شکلی است که در زندگی روزانه هستند، بدون هرگونه آرایش یا تعبیر افزون. البته گاهی تخیّل و احساساتِ لطیفِ شاعر نیز به درکِ شعر کمک می کند.

6-      در شعرِ کودکانهِ سرّامی درازگویی و پیچیدگی جائی ندارد، بلکه ایجاز و پُختگیِ اشعار قابل توجّه است، زیرا به نظرِ او«شعر؛ تنفّس روانِ کودک است» و روانِ کودک از تمامی تشویش ها و پیچیدگی ها بدور است. البته این نگاهِ شاعرانه دالِّ بر بی خیالیِ او نیست، بلکه او می خواهد شعر کودک پسند باشد، و با محیط و ذهنِ کودک ارتباط صمیمانه ای برقرار کند.

7-     سیرِ داستانی و محورِ خطّی در شعرِ کودک بسیار مهّم و تاثیرگذار است، و سرّامی این ویژگی را به خوبی در اشعارش بکار ببرد. به عبارتِ دیگر؛ سرّامی داستان گوی خوبی است، که توانسته این داستان وارگی(ساختارِ داستانی) را حفظ کند، و به بهترین شکل بُروز دهد.

8-     سرّامی بدلیل آشناییِ کامل با قواعدِ شعر فارسی، برای مُحاوره ای کردن و گُفتاری کردنِ زبانِ شعر دستِ خود را باز نمی گذارد. امّا سعی کرده است با ترکیب جمله ها آنها را زیبا و دلنشین جلوه دهد، و با دادنِ حالتِ داستانی به شعر آن را ساده تر، صمیمی تر و ملموس تر کند.

9-     از جالب ترین ویژگی های شعرِ کودکانهِ سرّامی، «پلّکانی بودنِ»آن است. یعنی؛ او ترتیب و تواصل وقایع را حفظ کرده است، و هیچ گاه قرار نیست در شعرِ او وقایع در مدّتِ کمی به سُرعت جابجا شوند. این«سریالی بودنِ»شعر به حفظِ ساختارِ داستانی و محورِ خطّی آن کمک می کند، و در مواردی موجب رُشدِ آن می شود.

10- بزرگ نماییِ معقول، از کارهایِ کوچکِ کودکان توسّط شاعر باعث می شود که کودک فکر کند کاری بزرگ کرده، که توجّه به این مهمّ در رُشد شخصیّتِ اجتماعی و نیز احساسیِ(عاطفی) کودک تاثیرگذار است. سرّامی این ویژگی شعرِ خود را در چهرهِ یک بزرگ تر مثل: مادر، پدر، برادر و... به منصّهِ ظهور گذاشته، و با استفاده از ترکیبِ احساس(عاطفه) با تخیّل، آن را به بهترین شکلِ ممکن به کودک نمایش داده است.

11- تشویق به آرمان خواهی و پرورشِ آرزوها یکی دیگر از ویژگی های مهمّ شعر سرّامی می- باشد، که با شکل های مختلفی در اشعار دیگر سُرایندگان نیز انعکاس یافته است.

12- عاشق بودن، و عاشقانه نگاه کردن به همه چیز، دیگر ویژگی مهمِّ شعرِ کودکانهِ سرامی است. او عشق را دارای منشائی الهی می داند، و در توصیفِ عشق و بیان آن گامی فراتر نهاده، و به نوعیِ «مشوقِّ عاشقی»ست.

8)نتیجه گیری

ادبیات کودک ‌و‌ نوجوان به نوشته‌ها و سروده‌های ادبی ویژه ی کودکان و نوجوانان گفته می- شود. با اینکه این ادبیات در 2 قرن اخیر در اروپا شکل گرفت، و به نوعی چارچوبِ علمی یافت، امّا در تاریخِ ادبیاتِ ایران پیشینه ای کهن دارد. از سنگ نوشته ها و فرامین دینیِ مُغ ها و رهبرانِ دینی(زردشتی) در دورانِ پیش از اسلام و بعد از اختراعِ خطّ گرفته، تا ظهور اسلام و نزولِ معجزه محمّدی یعنی؛ قرآن. علاوه بر اینها، آموزه های دینی ای که توسّط بزرگانِ فِرَق و ائمّهِ آنها به نسل های بعد انتقال یافته است، در طولِ تاریخ(از گذشته تا به اکنون) مورد توجّه بوده است. ادبیات کودکان به معنا و مفهومی ما امروز از آن داریم در ایران کاملا تازگی دارد و شاید تاریخ آن از ربع قرن بیشتر تجاوز نکند، یعنی دورانی که با انقلابِ مشورطه و بیداریِ مردم همراه شده است. در نتیجه ادبیات کودک و نوجوان در قرن 13هـ.ق رسمیّت می یابد. این نوعِ ادبی، در مسیرِ طیّ کردنِ ادوارِ گونه گون دچار چالش های بسیاری شده است، بویژه از میانه حکومتِ پهلوی تا بعد از انقلابِ اسلامی، که علاوه بر نقاطِ قوّت بسیار، نقاطِ ضعفی را نیز به همراه داشته است، که باید این نقاطِ ضعف برطرف گشته، از حجم انتقادهایِ سوء نسبت به آن کاسته شود.

ما در این نوشتار به بررسی نقش یکی از بزرگترین افراد تاثیرگذار در تحوّل شعر و ادبیاتِ کودک و نوجوان؛ یعنی«قدمعلیِ سرّامی»، و نیز برشماری ویژگی های مهّم شعر او پرداخته ایم. این مقاله در پی آن می باشد که با ایجاد روحیهِ تحقیقِ و تفحّص بیشتر در اشعار و آثار این نویسندهِ زبردست و شاعرِ توانا، توجّه بزرگان و محقّقانِ حوزه ادبیاتِ کودک و نوجوان را به این شخصیّت مهمّ ادبی جلب کند. نویسندگانِ این مقاله با آوردنِ دلایلِ مستند که حاصل جست و جو در منابع چاپی، صوتی، تصویری و... است، در پی اثباتِ این نکته می باشند که قدمعلیِ سرّامی،«بزرگترین نظریه پرداز ادبیات کودک و نوجوان در دورهِ معاصر» می باشد، گرچه این مهّم به مذاق بعضی خوش نیاید. و ما نیز آنچنان که شایان قدر و مقامِ شخصیّت ادبی و فرهنگی سرّامی بوده است، نکوشیده ایم، امّا خوش می- داریم که به واسطهِ این نوشتار، محقّقانِ ارجمند به معرّفی بیشتر جنابشان پرداخته و ابعادِ دیگری از فعالیّت های ادبی ایشان را نمایان سازند. «برگِ سبزی ست، تُحفهِ درویش».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کتاب نما:

1-     اسکلتن، رابین(1375): حکایت شعر، ترجمه مهر انگیز اوحدی، تهران، چاپ اوّل، انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

2-     انوشه، حسن و دیگران(1376): دانشنامه ادب فارسی-جلد دوم: اصطلاحات، موضوعات و مضامین ادب فارسی، چاپ اوّل، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

3-     بُیوک زاده، صبا(بی تا): «نقد و بررسی سه شعر کودک از دکتر قدمعلی سرّامی، ؟؟؟.{اصل این مقاله اولّین بار در وبگاه شخصی قدمعلیِ سرّامی منتشر شده است.}

4-     ذبیح نیا عمران، یگانه مهر، حسین(1392): تاریخ ادبیات کودک و نوجوانِ جهان، تهران، چاپ اوّل، نشرِ هومان.

5-     سرّامی، قدمعلی(1342): مجموعه شعرِ لبخند و آرزو، با مقدّمه دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی و دکتر مجدالدین کیوانی، اهواز، چاپ اوّل، نشر نوای ملّت اهواز.

6-      سرّامی، قدمعلی(1385): «کودکان عارفانِ راستین»، مجلّه ادیان و عرفان، سال سوّم، زمستان 1385، شماره 10.

7-     شعاری نژاد، علی اکبر(1370): ادبیات کودکان، تهران، چاپ اوّل، انتشارات موسسه ی اطلاعات.

8-     صادق زاده، محمود(1392): «بررسی اشعار تعلیمی کودک و نوجوان در ادبیات معاصر»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال پنجم، بهار پ1392، شماره 17.

9-     طاهباز، سیروس(1376):زنی تنها: درباره‌ی زندگی و شعر فروغ فرخزاد، تهران، چاپ اوّل، نشر زریاب.

10- کلینی، ابوجعفر محمّد بن یعقوب(1392): اصولِ کافی ، ترجمه حسن استادولی، قم، چاپ اوّل، نشر دارالثّقلین.

11- موسوی، فاطمه و دیگران(1387): «سیر ادبیات کودکان و نوجوانان در ایران»، فصلنامه علمی-ترویجی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد خوی، سال4، بهار و تابستان، شماره11.